Các tỉnh thành, bao gồm cả các quận huyện của các tỉnh thành lớn, đang chuyển biến từ kinh tế nông nghiệp - nông thôn lên kinh tế công nghiệp - đô thị sẽ phải tính toán ưu tiên tạo lập các đô thị nhỏ, thay vì “nở lớn” các đô thị truyền thống đã có!

Bàu Bàng, cái tên mộc mạc xới lên vẻ hoang sơ của một cõi rừng xưa hùm beo qua lại. Vậy mà nay mai tại nơi dân cư còn thưa thớt này sẽ mọc lên một “thành phố mới”. Đó sẽ là “New City” thứ hai sau cái đầu tiên ở Tân Uyên, gần Thủ Dầu Một.

Mới đây, Becamex - một “city developer” dày dặn của Bình Dương đã phác họa kế hoạch hình thành khu đô thị Bàu Bàng, dựa trên một số khu công nghiệp nhỏ đã hình thành tại chỗ. Bàu Bàng tuy còn vắng lặng sẽ là nơi tụ hội trong tương lai gần các con đường bộ, đường sắt, đường sông nối Bình Dương với Bình Phước và Nam Tây Nguyên, với Tây Ninh và qua đó lên thẳng Campuchia.

Không riêng Bình Dương, nhiều “đô thị em bé” như thế ở các tỉnh, thành khác sẽ mọc lên ở những vùng nông thôn có vị trí thuận lợi hoặc tài nguyên tiềm ẩn. 

Các integrated township đa dạng

Trong khi ấy, nhiều nước lại có khuynh hướng phát triển đô thị theo kích cỡ vừa phải. Phần lớn là những đô thị nhỏ, liên kết công nghiệp - dịch vụ với dân cư. Đó còn là những đô thị “giãn dân” gắn liền với các xu hướng phát triển mới của nửa cuối thế kỷ XXI - xanh hóa - và phòng chống những tai ương tân kỳ.

Trên thế giới, cái tên các đô thị liên thông - Integrated Township, hay Integrated Industrial Township (IIT) xuất hiện từ cuối thế kỷ XX. Chúng để chỉ các đô thị nhỏ được hình thành trên cơ sở cải biến và mở rộng các khu vực cảng, nhà kho, sân bay, bến cảng, trại lính xưa cũ; hoặc từ việc nâng cấp các khu dịch vụ du lịch - thương mại đã hoạt động một thời gian. Mặt khác, các IIT còn chào đời từ chính các khu công nghiệp, khu công nghệ cao và khu chế xuất hiện đại. 

Ở Mỹ, một trong những IIT đầu tiên được khai sinh mang tên Industry City.  Đây là khu vực từng là cảng và nhà kho ven biển, hoạt động từ cuối thế kỷ XIX, thuộc đại đô thị New York. Sang thập niên 1980, nơi đây nguyên là tài sản của một công ty gia đình lâu đời được chuyển thành khu công nghiệp dệt may.

Đến đầu thế kỷ XXI, khu dệt may được mở rộng gắn với chế tạo hàng thời trang. Đồng thời khu này có thêm các cơ sở công nghiệp phần mềm, các trung tâm mua sắm. Chỉ với 50 ha nhưng Industry City đã quy tụ hơn 500 công ty đặt trụ sở và cơ sở sản xuất.

Mới nhất, từ năm 2017, Industry City được đầu tư để có thêm các phim trường, trung tâm đào tạo phẫu thuật và làng ẩm thực Nhật Bản. Hiện tại, Industry City trở thành một điểm đến mới ở New York cho nhân lực các ngành công nghiệp sáng tạo cũng như cho du khách.

Một phần Industry City ở New York, cảnh quan thiên nhiên và dịch vụ mới hài hòa bên các nhà xưởng cũ. Phải chăng khu cảng Khánh Hội ở quận 4, TP.HCM có thể học hỏi mô hình này? Ảnh: CTV

Ngược với bờ Đông, ở bờ Tây nước Mỹ, cuối thế kỷ XX, City Of Industry chào đời ở khu vực thung lũng San Gabriel thuộc đại đô thị Los Angeles.  Lúc đầu chỉ có một sân golf và nhà dưỡng lão. Về sau, một số nhà đầu tư châu Á đã phát hiện lợi thế đất đai rộng, thuận tiện giao thông của khu vực này để lập nên các cơ sở chế tạo và mua bán phụ tùng máy tính. Từ đấy, chẳng mấy chốc, California “khai trương” một đô thị độc đáo tuy chỉ có hơn 400 dân thường trú, song là nơi đặt trụ sở và nơi làm việc của trên 3.000 công ty với hơn 67.000 lao động.

Với Philippines, ở đại đô thị Manila, từ giữa những năm 1990, chính quyền đã cải biến một khu doanh trại quân sự rộng lớn của Mỹ trở thành Bonifacio Global City (BGC). Đến nay, BGC là khu vực dân cư và văn phòng đắt giá nhất vùng Manila. Nơi đây tập trung các cao ốc văn phòng và căn hộ cao cấp, các trung tâm mua sắm và ẩm thực sang trọng, các trường đại học và trung học quốc tế. 

Tại các IIT, “hạt nhân” đô thị là các nhà máy chuyên ngành, kho bãi và các tiện nghi chung (điện nước, viễn thông, môi trường…). Xoay quanh “hạt nhân” là chung cư và khu nhà ở, cơ sở dịch vụ hỗ trợ phục vụ cho nhân lực của toàn khu và dân cư lân cận. Mục tiêu và nguyên tắc hoạt động của IIT là “self-contained” - tự lực.

Các IIT được quy hoạch có đủ đất đai, nhà ở, đường giao thông, tiện nghi giáo dục và y tế phục vụ cho dân số nhỏ. Dân cư của IIT chỉ trong vòng vài ngàn người đến một trăm ngàn người. Thoạt đầu IIT được thành lập như một sản phẩm giá trị gia tăng, “ăn theo” các cơ sở công nghiệp, dịch vụ đã có trước đây. Mặt khác IIT là đô thị vệ tinh - một trong những hướng quan trọng để chỉnh trang đô thị nhằm giảm tải dân cư và các vấn nạn trầm kha cho các mega city.

Đồng thời, gần đây, trước những biến động chưa từng có về công nghệ, khí hậu, kể cả dịch bệnh, các IIT còn là phương tiện và mô hình để giảm thiểu thời gian đi lại giữa nơi làm việc - nơi ở. Qua đấy, dân cư IIT đi làm gần - walk to work, hưởng thụ chất lượng sống thư thái và an toàn.

Singapore xây khu công nghiệp và mở rộng sang địa ốc

Cùng thời gian này, ở Singapore, từ năm 1996, bắt đầu ra đời Sembawang New Town, nguyên là khu vực cảng, nhà kho và trại lính của quân đội Anh và Singapore ở phía bắc đảo quốc, giáp với Malaysia. Tại đây lần lượt ra đời các khu căn hộ cao tầng cho người dân, trung tâm mua sắm, chợ truyền thống, khu bảo tồn thiên nhiên, đường xe điện, trung tâm ẩm thực…

Đây là khu vực dân cư mới, phục vụ các cơ sở công nghiệp và dịch vụ tại chỗ. Mặt khác, New Town còn “kéo dân” từ các khu down town sầm uất phía nam đảo quốc về đây sinh sống. Một điều lý thú khác, chính phủ Singapore cho giữ lại nhiều tên đường, tên đất, trạm xe của người Anh như Canberra, Woodlands, Beaulieu house - mặt nào đó thể hiện tính quốc tế gần gũi như ở vùng trung tâm.

Giờ đây, Sembawang không chỉ là nơi làm việc, nơi ở mới của Singapore mà còn là điểm du lịch cả về thiên nhiên, lịch sử cho dân nội địa và du khách. Singapore còn “xuất khẩu” mô hình đô thị liên thông đến Indonesia, Ấn Độ và Việt Nam.

Khu đô thị Sembawang New Town ở Singapore (ảnh trái) vẫn tiếp tục xây dựng hoàn chỉnh với trung tâm là trạm xe điện và khu shopping (chụp ngày 8.11.2022).

Ở Indonesia, tại đặc khu kinh tế tự do Batam trên đảo Riau, cách Singapore 20 km, từ thập niên 1990, Singapore đã liên doanh với nước chủ nhà để xây dựng và quản lý khu công nghiệp Batamindo (320 ha). Đây là khu công nghiệp thu hút nhiều hãng xưởng của các công ty đa quốc gia có trụ sở đóng ở Singapore. Một “làng chuyên gia” với tính chất và quy mô khu cư xá quốc tế cao cấp được xây dựng cùng lúc gần bên khu công nghiệp.

Với thành công của Batamindo, nhiều khu công nghiệp khác tiếp tục ra đời trên hòn đảo nhỏ có vị trí thuận tiện, rất gần với các cảng và trung tâm tài chính, viễn thông lớn của Singapore. Tận dụng cơ hội đó, các nhà đầu tư Singapore bắt đầu xây dựng các khu đô thị mới phục vụ khu công nghiệp, gọi tên là Industrial Estates. 

Điển hình là khu Batam Industrial Park với 500 ha, bao gồm nhà xưởng, nhà máy điện, nhà máy nước, ký túc xá, nhà ở và các cơ sở thương mại, thể thao. Mới đây, vào năm 2018, hai chính phủ Singapore và Indonesia đã ký kết xây dựng khu công nghiệp kỹ thuật số Nongsa (100 ha) tại Batam dự định thu hút 1.000 công ty khởi nghiệp của hai nước trong lĩnh vực mới mẻ này.

Quản trị đô thị nhỏ hay lớn, kiểu mới hay kiểu cũ đều còn phải giải quyết các vấn đề liên quan hành chính, dân cư, môi trường, y tế và văn hóa xã hội. Chính vì vậy cần chuẩn bị tốt mọi mặt cho việc chào đời các “em bé” đô thị liên thông, tránh rơi vào tình trạng sửa soạn chưa đủ, còn nhiều khiếm khuyết, khiến cho các “thiên thần” phải sinh non và sau này lớn dậy một cách còi cọc hoặc xô bồ! 

Năm rồi, các nhà đầu tư Singapore cũng đã khởi công dự án Opus Bay Integrated Township, là khu đô thị nghỉ dưỡng với các khách sạn, villa, căn hộ du lịch và một bến phà hiện đại ở Batam để “đón đầu” cơ hội tụ hội đông hơn các doanh nghiệp và cư dân trí thức.

Tương tự, năm 2016, tại khu vực Semarang, trung tâm đảo Java, Singapore đã mở dự án Park by the bay - Công viên bên bờ vịnh nhằm thu hút các ngành vật liệu xây dựng, nội thất, thời trang, ẩm thực cùng “quần cư” và qua đó sẽ hình thành tiếp một đô thị mới.

Tại Ấn Độ, vào năm 2013, các nhà đầu tư Singapore khởi động dự án Integrated Township tại vùng Pocharam của thành phố Hyderabad. Nơi đây vốn có một khu công nghiệp điện tử và tin học lớn. Thế là, Tổng cục Gia cư Singapore liên doanh với địa phương để xây dựng một đô thị mới với hơn 2.000 căn hộ cao tầng nằm kề khu công nghiệp.

Từ sáng kiến này, năm 2020 thành phố Hyderabad (6,8 triệu dân) chính thức công bố chủ trương thành lập các integrated township với mục tiêu giảm tải dân cư và giao thông, đồng thời phát triển các vùng ngoại vi còn yếu kém. Theo đó, chính phủ khuyến khích mô hình hợp tác công - tư để xây dựng khoảng 6 integrated township. Đây là các “thành phố vệ tinh” nằm dọc theo xa lộ vành đai. Mỗi thành phố sẽ tập trung vào một hai ngành công nghiệp ưu thế như IT và logistics. 

Quản trị đô thị nhỏ kiểu mới

Trong hơn 20 năm qua, với việc ra đời khoảng 30 khu công nghiệp, trong đó nổi bật là các khu công nghiệp Việt Nam - Singapore (VSIP) tại Bình Dương, bắt đầu xuất hiện các khu thị tứ mới kết nối với khu công nghiệp. Thuở đầu chúng là “xóm thợ”, nhà chuyên gia, chợ búa và các cơ sở dịch vụ hình thành chung quanh các khu nhà máy. Sau đó, chính các nhà đầu tư khu công nghiệp và địa ốc đã cho xây dựng các dãy nhà phố - shop house, vừa làm văn phòng, cửa hàng vừa là nhà ở, gần bên các khu công nghiệp. Từ đó, có thêm các nhà cao tầng, biệt thự, siêu thị, cơ sở giải trí, trường học… cùng “cộng sinh” với các khu công nghiệp.

Ngay cả đường sá trong khu công nghiệp cũng không có rào chắn mà liên thông dễ dàng với mạng lưới đường bộ kế cận. Thậm chí, nhà đầu tư khu công nghiệp như Becamex còn bỏ vốn làm đường dẫn về khu công nghiệp. 

Như vậy, tại nước ta, lần đầu tiên đã và đang hình thành các đô thị mới, loại nhỏ liên thông công nghiệp và dịch vụ. Đây là một thực thể mới phong phú, không chỉ đáp ứng nhu cầu logistics của các khu công nghiệp - dịch vụ mà còn đáp ứng nhu cầu đô thị hóa và phát triển kinh tế ở các địa bàn nông thôn hoặc vùng chưa phát triển. 

Phát triển và quản trị các đô thị nhỏ kiểu mới như trên chính là một lĩnh vực cần chú trọng nghiên cứu và thực hiện thí điểm. Theo chúng tôi, không riêng Bình Dương, các tỉnh thành, bao gồm cả quận huyện của các tỉnh thành lớn, đang chuyển biến từ kinh tế nông nghiệp - nông thôn lên kinh tế công nghiệp - đô thị sẽ phải tính toán ưu tiên tạo lập các đô thị nhỏ, thay vì “nở lớn” các đô thị truyền thống đã có! 

Khu nhà máy Lego (Đan Mạch) tại khu công nghiệp VSIP 3 ở Tân Uyên - Bình Dương vừa được động thổ (chụp ngày 26.10.2022). Có lẽ nhà máy công nghệ cao này với vốn đầu tư  1 tỷ USD sẽ là cú hích lớn cho công nghiệp mới và đô thị mới ở khu vực này trong tương lai gần. Kể cả việc ra đời khu giải trí lớn theo kiểu Lego Land đã xây dựng ở Malaysia.

Để thực hiện mục tiêu này, các địa phương cần giải quyết nhiều vấn đề đồng bộ như làm sao tăng dân số cơ học và thu hút dân nhập cư vào các khu công nghiệp mới. Qua đó, đón đầu và thực hiện trước việc giãn dân, tránh tập trung đông dân vào các trung tâm đô thị lớn.

Kế đến, trung ương và các địa phương cần đầu tư tăng cường thế mạnh của các đường giao thông, các trung tâm giao thông đa dạng cũ và mới (đường bộ và đường sông liên tỉnh, liên huyện), thực hiện định hướng kết hợp xây dựng giao thông công cộng với phát triển đô thị.

Đồng thời, các địa phương và các doanh nghiệp phải dự kiến và có lộ trình sắp xếp, phân công, chuyển đổi các khu công nghiệp đa ngành thành khu công nghiệp chuyên ngành, liên ngành đi kèm các dịch vụ hỗ trợ công nghiệp và dịch vụ hỗ trợ dân cư. Trong đó, phải dự báo khả năng các nhà máy công nghệ thấp, thâm dụng lao động hoặc gây ô nhiễm môi trường sẽ phải thay đổi. Kể cả các nhà máy FDI vẫn có khả năng bị thu hẹp hay rút khỏi Việt Nam do biến chuyển của kinh tế thế giới.

Do vậy, chính quyền và các doanh nghiệp cần “săn tìm” mau chóng các loại hình công nghiệp và dịch vụ khác có giá trị cao để thay thế. Việc này cũng sẽ gắn chặt và thúc đẩy quy hoạch các đô thị đặc thù phục vụ các mũi nhọn kinh tế tri thức như kinh tế di sản (đô thị di sản…), công nghiệp sáng tạo (đô thị thiết kế, thời trang…), công nghiệp đào tạo (thành phố đại học, làng đại học), công nghệ cao - kỹ thuật số (đô thị thông minh). Qua đó thu hút chuyên gia và nhân tài nhiều lĩnh vực.

Hẳn nhiên, quản trị đô thị nhỏ hay lớn, kiểu mới hay kiểu cũ đều còn phải giải quyết các vấn đề liên quan hành chính, dân cư, môi trường, y tế và văn hóa xã hội. Chính vì vậy cần chuẩn bị tốt mọi mặt cho việc chào đời các “em bé” đô thị liên thông, tránh rơi vào tình trạng sửa soạn chưa đủ, còn nhiều khiếm khuyết, khiến cho các “thiên thần” phải sinh non và sau này lớn dậy một cách còi cọc hoặc xô bồ! 

Bài và ảnh: Phúc Tiến - Theo Người Đô Thị