(Fb nhắc tái bản). Bạn tôi gọi điện chúcmừng “Ngày nhà báo”, hỏi tôi có hứng thú với nghề làm báo không. Thật khó trả lời, nên tôi bảo không. Hỏi không hứng thú sao làm. Tôi nói không có việc gì làm mới đi làm báo, nhưng đã làm báo thì toàn tâm toàn ý, nếu không thì hết đường sinh sống.

Nhân loại vốn không cần có nghề báo và sẽ không còn cần đến nghề báo nữa. Nghề báo, cùng với nghề viết văn, mới có sau khi có nghề in. Trước đó, có nghề kể chuyện trong quán xá. Ban đầu ngẫu nhiên có một ông khách ngồi kể chuyện, người xung quanh tụ lại hóng hớt. Thấy mỗi lần ông khách này có mặt, quán bỗng nhiên đông người, chủ quán liền thuê luôn ông ta đến kể chuyện để câu khách (có lẽ từ “câu khách” bắt đầu từ đây). Từ đó, các quán xá cạnh tranh nhau không chỉ bằng rượu ngon trà ngon thức ăn ngon mà còn bằng người kể chuyện hấp dẫn. Người kể chuyện cũng dần dần trở thành chuyên nghiệp, anh ta phải trau dồi những kiến thức lịch sử, đi hóng hớt thu nhặt những chuyện diễn ra khắp nơi và bịa ra những câu chuyện liên tu bất tận. Một số tiểu thuyết chương hồi như Tam Quốc chí diễn nghĩa ngày nay chúng ta đọc được hình thành từ đây. 

Khi nghề in phát triển, những người kể chuyện dần dần thoát khỏi quán xá, mấy ảnh thấy tự mình in ra những câu chuyện đó mang đi bán có lợi hơn là bán cho mấy anh chủ quán. Nghề kể chuyện được chia thành hai nhánh, một nhánh trở thành nhà văn, một nhánh trở thành nhà báo. Dù tự phong cho mình sứ mệnh cao cả gì thì bản chất của nhà văn nhà báo cũng là đi mua vui cho thiên hạ để kiếm tiền. Trong hai nhánh này thì nhánh nhà văn được viết những câu chuyện bịa, còn nhánh nhà báo nhất định phải viết những câu chuyện thật. Nhà báo mà muốn bịa như nhà văn thì thành tào lao ngay, không chỉ tào lao mà còn gây hại cho xã hội.

Để có thể sinh sống được với nghề báo, tôi là người có thể làm được tất cả các công đoạn của nghề này từ trước khi máy vi tính và internet được phổ cập. Tôi từng làm “hoạ sĩ trình bày” cho một tờ báo, khi không đủ tin bài để trình bày tôi viết luôn cho đủ, rồi mang maquette mình vẽ ra đưa đến nhà in nhìn họ sắp chữ chế phim, xong in ra một bản để tôi sửa lỗi (gọi là chấm morasse) và chỉnh sửa màu sắc, báo in xong mang đi phát hành. Khi làm Tổng thư ký toà soạn báo Thanh Niên, tôi “tổng chỉ huy” tất cả các công đoạn trên nhưng vẫn tiếp tục viết bài. Và tôi đã chứng kiến một số nghề là các công đoạn của nghề báo lần lượt biến mất : Nghề đánh máy chữ (ngày xưa gọi là đả tự viên), nghề sắp chữ của nhà in, nghề chế bản ở các toà soạn. Nay thì đang chứng kiến sự đe doạ biến mất của báo in.

Với sự phát triển nhanh như vũ bão của công nghệ, không chỉ báo in sẽ cáo chung mà ngay cả nghề báo cũng sẽ sớm cáo chung. Chúng ta đang nhìn và đang phụ thuộc vào các Big Tech như Facebook, Twitter, Google… Hiện nay nghề báo đang bị lép vế trước các Big Tech tập trung quyền lực ghê gớm này nhưng vẫn có thể tương tác dựa dẫm vào bọn họ để tồn tại.

Nhưng sự phát triển của công nghệ đang đẻ ra một thứ công nghệ chống tập trung quyền lực. Đó là công nghệ blockchain, được coi là trái tim của cuộc cách mạng 4.0. Ra đời chỉ hơn 10 năm nay, blockchain không chỉ tạo ra Bitcoin và các loại tiền điện tử mã hoá mà sẽ được ứng dụng ngày càng rộng rãi. Với nguyên lý phân tán đồng đẳng, nó sẽ trao quyền lực lại cho từng cá nhân, tạo nền tảng cho sự chia sẻ thông tin của tất cả mọi người, đập tan các trung tâm quyền lực công nghệ. Nó cũng thúc đẩy hình thành một xã hội không có lãnh tụ, bảo đảm các quyền tự nhiên của con người, làm tiêu tan mọi thứ quyền lực, trong đó có quyền lực thứ tư mà các nhà báo đang nuôi ảo tưởng. Nghề báo cũng sẽ cáo chung, như nó từng không tồn tại, chỉ là thời gian lâu hay mau thôi, nhưng chắc là không lâu.

Không bao lâu nữa, chúng ta sẽ tưởng nhớ đến các nhà báo như tưởng nhớ mấy anh kể chuyện nơi hàng quán. Chúc.mừng các nhà báo thì vẫn cứ nên chúc.mừng, nhưng sự sắp cáo chung của nghề báo là chuyện nên chúc.mừng trước.

HOÀNG HẢI VÂN