Cải cách mà không ai phản đối là cải cách tồi

Trả lời sát hơn vào câu hỏi của nhà báo: vì sao không thể có được bứt phá nhanh hơn? Tôi nghĩ có nhiều yếu tố nhưng tôi muốn nhấn mạnh hai điểm. Thứ nhất, các chuyên gia, những người tham mưu còn chưa đủ mạnh dạn để mổ xẻ vấn đề và thuyết phục lãnh đạo. Chúng ta vẫn còn dừng ở rất nhiều đề tài nghiên cứu có tính chất lý thuyết chứ chưa làm được những cuộc tổng kết, đúc kết từ thực tiễn để chứng minh.

Yếu tố thứ hai quan trọng hơn là vì chúng ta muốn có sự đồng thuận trong lãnh đạo trong khi sự thống nhất ấy ở nước ta hơi chậm. Lẽ ra, sự đồng thuận có thể xuất hiện sớm hơn nhưng vì cơ chế lãnh đạo tập thể nên nếu còn ý kiến chưa thống nhất, mà chúng ta hay gọi là “chưa chín” thì chúng ta chưa làm.

Trong khi đó, đổi mới thường bắt đầu từ đề xuất của một thiểu số. Không thể chờ đợi đa số đồng thuận rồi mới làm. Như công cuộc Đổi mới cách đây 30 năm của chúng ta xuất phát từ những cuộc “xé rào” ở Vĩnh Phúc, Hải Phòng rồi lan tỏa dần ra. Trong chuyến thăm VN vừa rồi, cựu Thủ tướng Anh Tony Blair có đúc kết rằng một cuộc cải cách mà không có nhiều người phản đối thì đó là một cuộc cải cách tồi. Bởi cải cách là động chạm đến tư duy cũ của mình, đến lợi ích hiện tại của mình. Đó là một bài học. Hi vọng rằng chúng ta sẽ thấm thía bài học này để không lặp lại sai lầm nữa.

Vùng tranh tối tranh sáng

TS Trần Đình Thiên: Tôi nghĩ hầu như tất cả đều có một niềm tin chắc chắn rằng không thể nào quay lại hệ thống CNXH kiểu cũ nữa. Đảng cũng đã khẳng định đổi mới sang nền kinh tế thị trường là đúng, không có cớ gì để quay lại nữa.

Tuy nhiên, vấn đề của VN là chúng ta đang ở trong vùng tranh tối tranh sáng, như khuyến cáo của cuốn Theo hướng rồng bay mà anh Lưu Bích Hồ vừa nhắc đến. Nói cách khác, chúng ta đã lựa chọn con đường này rồi, không trở lại được nữa nhưng vẫn đi một cách lọ mọ nên hậu quả rất nghiêm trọng vì khi thế giới đang chuyển động tốc độ nhanh. Nói một cách hình ảnh là mình đã quyết định bước ra khỏi vùng tối, không thể trở lại nhưng cũng không dám chọn hẳn vùng sáng mà bước ra. Thành ra ta cứ ở quá lâu trong vùng tranh tối tranh sáng trong cách tiếp cận đến sự phát triển của thị trường.

Hơn nữa, có một điểm mâu thuẫn ở đây là tinh thần hội nhập của VN rất mạnh trong khi những điều kiện để gia nhập vào nền kinh tế thị trường thực sự thì chúng ta lại làm rất yếu. Chúng ta mở cửa ngay từ khi đổi mới, từ bình thường hóa quan hệ với ASEAN – mở một nút quan trọng với hệ thống thị trường thế giới, rồi sau đó bình thường hóa quan hệ với Mỹ, ký kết Hiệp định thương mại song phương BTA. Ta cũng quyết tâm vào WTO nên đàm phán rất tích cực. Tuy nhiên, sự vênh nhau giữa tinh thần hội nhập và hệ thống nền tảng để hội nhập khiến cho nền kinh tế tuy có đi lên nhưng tốc độ giảm xuống và nhiều bất ổn hơn.

Đến giờ, chúng ta tiếp tục quyết liệt hội nhập, thậm chí ở đẳng cấp cao nhưng vẫn tồn tại một mâu thuẫn nào đó trong cách tiếp cận thị trường. Một mặt, nó là cản trở nhưng mặt khác cũng cho thấy nếu gỡ được nút thắt này thì VN sẽ bứt lên nhanh chóng.

Tuy nhiên, nếu không gỡ được cái trần về tư tưởng thì có thể khiến cho quá trình giải quyết những trói buộc về cơ chế chính sách để tạo ra những kích thích tốt cho nền kinh tế trong nước bị lệch sang phía nước ngoài trong khi những lực lượng trong nước không được hưởng. Vì sao lại như vậy? Bởi vì khu vực đầu tư nước ngoài đã phát triển tốt trong khi khu vực nội địa, từ kinh tế nhà nước tới tư nhân vẫn còn chật vật do rào cản thể chế. Thể chế thị trường của họ tốt hơn, còn thể chế thị trường của ta vừa yếu kém, lại vừa chịu nhiều trói buộc. Nhà nước đang cố tháo gỡ, nhưng vì đã buộc chặt rồi nên quá trình gỡ sẽ chậm.

Anh Hồ nhắc đến ý kiến rất hay của ông Tony Blair: cải cách ở đâu cũng thế thôi, càng nhiều phản đối thì chứng tỏ cải cách càng có chất lượng. Tôi hiểu cách nhìn của ông Tony Blair có 2 ý: Một là, cải cách là đổi mới, là vượt qua những khuôn khổ thể chế cũ, kể cả luật pháp để mở ra cái mới. Bởi thế, nó thường xung đột với cái cũ, xung đột với đa số những con người, những lợi ích của hệ thống cũ để lại, xung đột với thói quen cũ. Điều này là bình thường. Tư tưởng đổi mới càng mạnh thì mức độ xung đột càng gay gắt. Đấy là thước đó để tạo niềm tin. Còn nếu đổi mới mà không xung đột với ai thì không có gì đổi mới cả.

Hai là, ông có tư tưởng đổi mới mà gặp chống đối mạnh thì phải sợ chứ. Nên ông phải tập luyện võ nghệ mà chiến đấu. Tức là, nếu ông muốn chương trình cải cách của ông thực hiện được thì chương trình đấy phải được thiết kế rất tốt để thuyết phục những lực lượng phản đối hoặc là những người không phản đối nhưng người ta chưa hiểu. Theo nghĩa đó, càng vấp phải phản đối thì thiết kế chương trình càng phải tốt.

Còn vì sao không ai dám đột phá cái trần tư tưởng ấy? Anh Hồ lý giải là do giới nghiên cứu khoa học, hay giới gọi là tham mưu, tư vấn cho lãnh đạo chưa đủ mạnh dạn. Tôi đồng ý với nhận xét này. Nói chung, trong xã hội ta đa số còn thiếu can đảm để mà vượt qua cái cũ, thậm chí “nước đến chân mới nhảy”. Nói một cách thẳng thắn, nhiều khi mình cảm thấy mình hơi hèn khi nhìn thấy vấn đề mà không đủ can đảm nói ra.

Khi khái niệm “định hướng XHCN” chưa được giải thích rõ, khi đụng đến cuộc sống hàng ngày của con người, dễ bị dịch sang từ “chệch hướng”. Hậu quả là người ta chùn lại, ngại ngần không dám nói, dám làm. Chuyện ấy cũng là bình thường. Cho nên, cách đặt vấn đề để có sự can đảm như vậy chính là tuyên ngôn đầu tiên phải rõ ràng: thế nào là định hướng XHCN. Khi có nội hàm rõ ràng rồi thì không còn sợ cái gọi là “chệch hướng” nữa. Cả dân tộc này có lẽ không kém đến mức không hiểu định nghĩa định hướng XHCN trong khuôn khổ chấp nhận kinh tế thị trường là như thế nào. Nó là ủng hộ thị trường chứ không phải cản trở thị trường. Tôi tin rằng cách tiếp cận mới này của Thủ tướng có ý nghĩa cực kỳ quan trọng tại điểm chuyển của nền kinh tế.

TS Trần Đình Thiên và TS Lưu Bích Hồ. Ảnh: Lê Anh Dũng

Định nghĩa mới về kinh tế thị trường định hướng XHCN

Việt Lâm: Các ông là những chuyên gia thường xuyên được Chính phủ tham vấn. Nếu được tham khảo ý kiến về vấn đề này thì các ông sẽ đưa ra định nghĩa thế nào về kinh tế thị trường XHCN?

TS Lưu Bích Hồ: Chúng ta đã có nhiều nhà trí thức mạnh dạn phát biểu ý kiến về vấn đề này rồi. Vừa qua, tôi được mời tham dự thảo luận của Hội đồng lý luận TƯ. Các đồng chí cũng đã giới thiệu Dự thảo văn kiện ĐH XII đang lấy ý kiến từ các chi bộ cơ sở. Tôi thấy dự thảo đã đưa ra được những câu chữ khá chỉnh trang về định nghĩa kinh tế thị trường định hướng XHCN nhưng vẫn còn dài quá. Định nghĩa chung mất 2/3 trang còn riêng cho 5 năm tới mất thêm 1/3 trang nữa.

Hôm ấy, mọi người đều đóng góp ý kiến và rất thiết tha là không nên nêu quá cụ thể để không bị ràng buộc bởi những vấn đề còn phải được thực tiễn khảo nghiệm, trong đó có vấn đề nổi lên cần được xem xét là chế độ sở hữu và vai trò của các thành phần kinh tế. Chúng tôi đề nghị nêu nền kinh tế nhiều thành phần, nhiều hình thức sở hữu là đủ. Bởi nguyên tắc phổ quát của kinh tế thị trường là lấy kinh tế tư nhân là nền tảng. Chúng ta chưa đến mức thừa nhận như vậy mà muốn đi mô hình riêng, nên vẫn giữ kinh tế nhà nước là chủ đạo. Nhưng thực tiễn vừa qua đã chứng minh kinh tế nhà nước chưa hoàn thành được vai trò chủ đạo, hiệu quả hoạt động thấp.

Chưa kể, kinh tế nhà nước bao gồm cả ngân sách nhà nước, dự trữ quốc gia, tài nguyên thiên nhiên, các kết cấu hạ tầng của nhà nước đầu tư trong khi các khu vực còn lại chỉ nhắc đến doanh nghiệp. Như thế là không tương thích. Đương nhiên, chúng ta có lý do để giữ DNNN nhưng vấn đề quan trọng nhất là đảm bảo mọi thành phần kinh tế đều phải hoạt động theo nguyên tắc thị trường, bình đẳng với nhau.

Khi đàm phán với các định chế quốc tế, người ta không quan tâm ông có bao nhiêu DNNN. Người ta cũng không quan tâm kinh tế nhà nước là chủ đạo hay không. Người ta chỉ yêu cầu ông công khai minh bạch và bình đẳng. Có vậy thôi.

Theo tôi, những vấn đề còn chưa sáng tỏ thì chưa cần vội vàng đưa vào. Không phải vì không có cái đó mà mất định hướng, mất đặc điểm của nền kinh tế thị trường định hướng XHCN.

Bởi vì đặc điểm chính của kinh tế thị trường định hướng XHCN, theo tôi là sự kết hợp giữa phát triển kinh tế, tiến bộ và công bằng xã hội. Kinh tế thị trường phát triển là để đem lại hạnh phúc cho con người, là sự bình đẳng hơn cho con người và sự tiến bộ của xã hội. Tôi cũng mạnh dạn nói thêm rằng không phải chỉ có định hướng XHCN ở nước ta mới đặt ra như vậy mà các nền kinh tế thị trường phát triển khác như kinh tế thị trường xã hội ở Đức hay nền kinh tế thị trường xã hội phúc lợi ở Bắc Âu cũng đã đặt ra như thế. Thậm chí họ còn làm tốt hơn chúng ta bởi vì họ đã đạt đến trình độ phát triển cao hơn chúng ta nhiều. Nói cách khác, về cơ bản, kinh tế thị trường định hướng XHCN không có gì khác các nền kinh tế thị trường khác.

TS Trần Đình Thiên: Chúng ta hay sính dùng chữ nghĩa hay ho nhưng điều quan trọng là nội hàm. Tôi ủng hộ cách tiếp cận của anh Hồ.

Cách đặt vấn đề của tôi là cái tên chỉ là cái tên mà thôi. Nội hàm của chủ nghĩa xã hội mà chúng ta nói tới như là phần tốt đẹp nhất mà loài người hướng tới chỉ có mấy về này thôi: một là, mở rộng cơ hội cho con người; hai là, giúp con người tăng cường năng lực để chuyển hóa cơ hội thành lợi ích và ba là làm sao xã hội giúp con người nhận được sự phân phối công bằng. Công bằng ở đây có hai vế: công bằng về cơ hội và công bằng về lợi ích, không có công bằng về cơ hội thì không thể có công bằng lợi ích. Chiếu lý tưởng của chúng ta vào kinh tế thị trường định hướng XHCN thì tôi hình dung: cho đến bây giờ, chính chúng ta cũng thừa nhận chuyển sang kinh tế thị trường là phương thức tốt nhất để mở rộng cơ hội, cũng là cách tốt nhất để phân phối cơ hội.

Câu chuyện ở đây là thị trường là cạnh tranh, mà cạnh tranh sẽ giúp nâng cao năng lực và cũng tạo ra sự công bằng về cơ hội. Ông có năng lực cao thì ông có nhiều cơ hội hơn. Nhưng xét về góc độ nhân văn thì không phải cái gì cũng công bằng do điều kiện, năng lực của mỗi cá nhân khác nhau. Do đó mới cần đến những thiết chế xã hội và sự can dự của nhà nước, nhằm đảm bảo tính mục đích tối cao chúng ta muốn đạt đến. Ta gọi đấy là chủ nghĩa xã hội còn các nước khác gọi là kinh tế thị trường xã hội.

TS Lưu Bích Hồ: Tôi nghĩ có thể chúng ta chỉ cần gọi là kinh tế thị trường xã hội là đủ vì có khi thêm chữ chủ nghĩa vào lại trở nên nặng nề và phức tạp.

Nhà nước phải là lực lượng thúc đẩy thị trường

TS Trần Đình Thiên: Trở lại câu hỏi định nghĩa nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, tôi muốn nhấn mạnh thêm hai ý. Một là: những gì là nguyên tắc cơ bản của thị trường thì phải tuyên bố rõ và thừa nhận. Ví dụ như: thừa nhận sở hữu tư nhân chứ không phải chỉ có nhà nước, đảm bảo cơ chế cạnh tranh bình đẳng. Ở đây, bình đẳng là công bằng về các điều kiện để tham gia cạnh tranh, thể hiện qua cơ chế giá cả. Giá cả phải do thị trường quyết định. Nhà nước cũng có thể tham gia vào quá trình định giá nhưng với tư cách là một lực lượng thị trường chứ không phải tư cách áp đặt. Tóm lại, cơ chế thị trường là: cạnh tranh, tự do giá cả và quyền sở hữu. Nếu đã thừa nhận như vậy mà viết những luận đề làm méo mó ba nguyên tắc cơ bản ấy thì kinh tế thị trường sẽ trở thành một trò cười.

Tôi muốn nhấn mạnh bình đẳng ở đây là bình đẳng về tư cách, tư thế, còn chức năng của các thành phần kinh tế có thể khác biệt. Nhưng ở ta lại không bình đẳng về tư thế. DNNN được hưởng nhiều ưu đãi mà có khi nhiều ông nhà nước cũng không thích cái ưu quyền ấy. Bởi gắn với ưu quyền thì ông cũng phải gánh đủ thứ trách nhiệm.

Trong công thức cạnh tranh bình đẳng như ta vẫn nói, nhưng kinh tế nhá nước lại được gán cho vai trò chủ đạo, còn về kinh tế tư nhân thì mãi sau này chúng ta mới dám rón rén thêm vào mấy chữ “kinh tế tư nhân là động lực quan trọng”. Chỉ thế thôi mà là một nỗ lực ghê gớm của giới lý luận và phải được nhiều nhà lãnh đạo cấp cao ủng hộ mới đưa vào được. Những nguyên lý cơ bản của thị trường mà phải khó khăn đến thế mới được chấp nhận thì làm sao được.

TS Lưu Bích Hồ. Ảnh: Lê Anh Dũng

Về vai trò của nhà nước là bảo vệ quyền tài sản. Đó chính là chủ nghĩa xã hội. Ông phải đảm bảo cho cạnh tranh bình đẳng chứ không phải lại làm cho môi trường cạnh tranh không bình đẳng.

Thứ ba, thị trường là một lực lượng phân phối của cải làm ra lượt đầu nhưng nhà nước là lực lượng duy nhất có quyền lực phân phối lại để tạo ra sự bình đẳng thật sự, hỗ trợ người già, người nghèo, phòng ngừa rủi ro. Đây cũng là quan điểm được hoan nghênh gần đây của Bộ trưởng Kế hoạch Đầu tư Bùi Quang Vinh mà Thủ tướng cũng vừa khẳng định lại trong phiên họp Chính phủ, tức là tính mục đích cuối cùng là đảm bảo bình đẳng ở khâu phân phối lại.

Tóm lại, phải có một cách tiếp cận rõ ràng, một định nghĩa mang tính thực chất. Quan trọng hơn cả là thấu suốt nguyên tắc: Nhà nước phải là lực lượng thúc đẩy thị trường chứ không phải cứ canh cho thị trường không làm loạn. Thị trường càng tốt thì nhà nước quản lý càng dễ, càng ít phải định hướng.